آیینه فضایل ولادت امام سجاد علیه السلام

 آیینه فضایل ولادت امام سجاد علیه السلام

 فضایل اخلاقی در صحیفه سجادیه

«اخلاق» نحوه درست زیستن است، یعنی آن گونه که خدای تعالی می پسندد و ما را به آن امر فرموده، و «دعا» اظهار عجز و نیاز و درخواست برآورده شدن حاجات به درگاه برآورنده مطلق نیازمندی است. چه زیباست انسان نیازمند، دعا و عرض نیاز خویش را به آستان محبوب، راهی برای آراستگی به اخلاق نیک قرار دهد و در قالب دعا و مناجات، خوب زیستن و خوب بودن را از حضرت حق تمنا کند. این هنری است که از مکتب عارفانه و مناجاتی سید الساجدین، حضرت امام زین العابدین علیه السلام در کتاب شریف صحیفه سجادیه باید آموخت؛ کتابِ نیایشی که با آهنگ موزون و دل نشین خود، زبور آل محمد صلی الله علیه و آله نام گرفته و مطالعه و بهره مندی از آن، بر همه حق پویان و پی جویان راه معرفت و سعادت لازم است.

مناجات عارفان

صحیفه کامله سجادیه، از 54 قطعه دعا و نیایش کوچک و بزرگ تشکیل شده است که از نظر محتوا و متن و از همه مهم تر نوع نگرش عارفانه امام سجاد علیه السلام ، می توان آن را برنامه ای نظام مند و دربردارنده بزرگ داشت خداوند یکتا و طلب مغفرت و تقرب به درگاه او و نیز آموزش و پرورش جامعه اسلامی دانست که ایشان بازبان شیرین دعا، آن را به بهترین شیوه بیان فرموده است. صحیفه ، در واقع کلاس درسی است که روش زندگی بر مبنای فطرت توحیدی و مکتب الهی در آن آموخته می شود و با معارف سرشار و مضامین عرفانی و اخلاقی، رسیدن به سعادت ابدی و رهایی از پلیدی های شرک و گناه و رذیلت های اخلاقی را به ارمغان می آورد. از همین روست که به این کتاب شریف نباید فقط با دید کتاب دعا نگریست، بلکه لازم است برای بهره مندی رفتاری و به عنوان راهکار جامع اخلاقی، آن را مورد مطالعه و تأمل قرار داد.

فیض امید

نهال تنومند و پرثمر امید به خدا، در توحید و یگانه پرستی ریشه دارد؛ چنان که ریشه ناامیدی از رحمت الهی، شرک و دوبینی است. به دلیل اهمیت این مسئله و تأثیر ژرفی که امید به پروردگار متعالی در اخلاق و رفتار انسان می گذارد، در سراسر مناجات های عارفانه امام سجاد علیه السلام ، امید به خدا و بریدن از غیر موج می زند. در واقع آن حضرت، این بینش ژرف عرفانی را در قالب دعا و مناجات،به خواننده بیداردل منتقل می کند:

« خداوندا!... حاجتم را جز تو، جای درخواستی نیست،.... ای نهایت نیازها و آخر درخواست ها، ای کسی که رسیدن به خواسته ها نزد اوست و ای آنکه حاجت های نیازمندان از او قطع نمی شود».

عیش آخرت

اهمیت امید به پروردگار و به همان نسبت زشتی بدگمانی به خداوند، از مواردی است که در دستورات اخلاقی اسلام بسیار سفارش شده است، تا بدان جا که آسایش دنیا و آخرت را، در گرو امید به رحمت بی پایان پروردگار می دانند. امام باقر علیه السلام می فرماید:

«به خدا سوگند! به هیچ مؤمنی خیر دنیا و آخرت داده نمی شود، مگر به واسطه گمان نیکو و امیدش به پروردگار؛ زیرا خداوند، کریم است و حیا می کند از اینکه با گمان نیکوی بنده مؤمنش مخالفت ورزد و امیدش را ناامید سازد. پس به خداوند گمان نیکو داشته باش و به او دل بند.» امام زین العابدین علیه السلام نیز در مناجاتی عاشقانه با خدای متعالی، نهایت امیدواری خویش به پروردگار و بریدن از غیر را این گونه بیان می فرماید:

«پروردگارا!.... پیش از آنکه کسی دیگر را بخوانم، تو را می خوانم و بس. در روا ساختن امید خویش، کسی را شریک تو نمی دانم و در دعای خود، کسی را با تو همراه نمی دارم و ندای من فقط به درگاه تو بر می خیزد».

یک دل و یک دوست

توکل به خدا و قرار دادن خویش در مسیر بندگی او، از آثار شگرف امیدواری به پروردگار است و سرافرازی و کامیابی را در پی دارد.

در مقابل، کسانی که از توفیق خوش گمانی به پروردگار بی بهره اند و غیر خدا را افاضه کننده نیکی و برآورنده حاجات می دانند، در گرفتاری و خواری به سر می برند و از رحمت الهی بدورند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

« بزرگ ترین گناه کبیره، گمان بد بردن به خداست.» امام سجاد علیه السلام نیز در بخشی از صحیفه سجادیه، به عاقبت سوء نیاز خواهی از غیر خدا این گونه اشاره می کند:

«ای خدای من! چه بسیار مردمان را دیده ام که از جز تو عزّت خواستند و خوار گشتند و از جز تو ثروت طلبیدند و تهی دست شدند و در طلب بلندی و رتبه جویی برآمدند و پست گردیدند».

هم نشینی با محبوب

تقوا، از ریشه ای ترین فضیلت های اخلاقی و دستورات اسلامی است که در دین شریف اسلام بسیار سفارش شده است. رعایت دقیق تقوا، موجب دست یافتن به فیض بزرگ همراهی خداوند مهربان با بنده پرهیزگار خویش است؛ چنان که در قرآن شریف آمده است: «همانا خداوند با کسانی است که تقوا پیشه می سازند و کار نیکو می کنند.» مولای پرهیزکاران، امام زین العابدین علیه السلام در 26 مورد از دعاهای صحیفه سجادیه، به تقوا اشاره فرموده اند. از جمله در جایی، درود پروردگار را بر تابعین، وسیله ای برای رساندن آنان به جایگاه پرهیزگاران و تقوا پیشه گان معرفی می فرماید: «... و به مکان امن و آسایش بازشان گردانی که آسایشگاه پرهیزگاران است».

دل؛ سراچه تقو

یکی از عوامل اساسی گرفتاری هایی که در دنیا گریبان گیر انسان می شود، رفتار ناشایست آدمی است و ریشه آن نیز، همانا رها کردن عنان نفس و ترجیح خواسته های دل بر خواست پروردگار است. کسی که همواره درصدد بهره جویی از لذت های دنیاست، خود را از امداد غیبی الهی محروم و از توجه و عنایت او به بندگان خاص خویش محروم می سازد. در مقابل، پرهیزگاران و تقوا پیشه گان، همواره در سایه عنایات و الطاف ویژه حق قرار دارند؛ چنان که همو خود می فرماید: «هر کس تقوا پیشه سازد، خداوند راه نجات و گشایشی برای او فراهم می آورد و از آنجا که گمان نمی برد، روزی اش می دهد... و خداوند امور پرهیزگاران را آسان می گرداند.» امام زین العابدین علیه السلام با توجه به تأثیر عمیق و نورانی تقوا، تثبیت این صفت شایسته را در دل و جان خویش از خدای کریم تقاضا می فرماید: «بار خدایا! سراچه دلم را، خانه تقوای خود قرار ده».

توشه آخرت

تقوا، کشتی نجاتی است که سرنشینان خویش را از میان امواج پر تلاطم غفلت ها و تعلقات دنیایی، به ساحل امن و آرامش رضایت الهی می رساند و بهترین کمک و یاور بندگان خداجو در ترک گناهان و رهایی از غفلت هاست. پیشوای پرهیزگاران، امام علی بن ابی طالب علیه السلام می فرماید: «به راستی که تقوای الهی، اولیای خدا را از ارتکاب حرام باز می دارد؛...به گونه ای که شب هایشان را در بیداری صبح می کنند.» امام سجاد علیه السلام نیز در بخشی از صحیفه سجادیه، تقوا را موجب هدایت و رهایی از دام شیطان و توشه ای در سفر آخرت بر می شمارد: «خدایا! با وجود شیطان گمراه، ما را از هدایت بهره مند ساز و خلاف تباهی او، توشه پرهیزکاری به ما عنایت فرما و بر عکس راه منحرف او، ما را به راه راست در آور».

فروتنی؛ نردبان سرافرازی

دوران عمر آدمی، مهلتی است که در آن بر اساس دستورات الهی به سر برد و با انجام طاعات و ادای وظایف بندگی، به قرب پروردگار یکتا برسد. شایستگی های اخلاقی، پله های نردبان این پیشرفت هستند که پیمودن آنها، انسان را به سر منزل سعادت می رساند؛ به شرط آنکه دچار غرور نشود و همواره با صفت زیبایی و فروتنی، با هم نوعان خویش سلوک کند. در غیر این صورت، هم موجب دوری دیگران از خود می شود و هم آثار اخروی عبادت را از کف می دهد. در روایات اسلامی آماده است: «نزدیک ترین مردم به خداوند، فروتنان و دورترین آنها، متکبرانند».

امام زین العابدین علیه السلام که خود سرچشمه کمالات ناب اسلامی و انسانی است، در صحیفه سجادیه، از خدای متعالی آراستگی فزون تر به صفت فروتنی را این گونه درخواست می کند: «بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست... و مرا به خودبینی و کبر دچار مساز... و پایه مرا در نزد مردمان بلند مگردان، مگر آنکه که مرا در دل، به همان اندازه فروتن گردانی».

فروتنی؛ شکر عزّت

اخلاق شایسته، افزون بر اینکه موجب مهربانی دیگران با انسان می شود، به خودی خود نوعی آراستگی برای جسم و جان است؛ زیرا شرط دارا بودن کردار نیکو، ترک اخلاق ناپسند است و در چنین حالتی است که دل انسان مؤمن به زیور اخلاق کریمه آراسته می گردد و قابلیت درک عنایات خاص پروردگار را به دست می آورد. امام زین العابدین علیه السلام آراستگی به زیور فروتنی، به ویژه هنگام والایی ظاهری و اجتماعی را بر همگان لازم می داند؛ زیرا بهترین فروتنی آن است که هنگام سربلندی پدیدار نشود و همین فروتنی، خود شکر نعمت عزت و سرافرازی است. امام علیه السلام در بخشی از صحیفه سجادیه، آراستگی به صفت نیکو فروتنی را از خدای متعالی تقاضا می فرماید: «خداوندا! بر محمد و آل او درود فرست و مرا به زیور صالحان... و زیور فروتنی بیارای».

اخلاق همسایه داری

صحیفه سجادیه، سرشار از دستورات اجتماعی و اخلاق گروهی است. از جمله امام سجاد علیه السلام از خدای متعالی در درخواست همسایگان حق شناس می فرماید: «خداوندا! بر محمد و خاندان او درود فرست و مرا نیز از سوی همسایگان و دوستان، آداب و رفتار صحیح نصیب فرما و از خوبی هایی که نزد آنهاست، بهره کامل تری برایم قرار ده... تا هم آنها به وسیله من سعادتمند شوند و هم من به وسیله آنها نیک بخت گردم.» آن حضرت در بندی دیگر، اخلاق همسایه داری را این گونه تبیین و از پروردگار مهربان توفیق رعایت آنها را تقاضا می کند: «بار الها! به من توفیق ده همسایگان و دوستان بدکار را به نیکی پاداش دهم و از ستمگرشان با گذشت صرف نظر کنم، و درباره آنها خوش گمان باشم، و با ایشان به نیکویی رفتار کنم و عفیفانه چشم از خطای آنان بپوشم و با آنها به فروتنی رفتار، و با گرفتاران آنها از روی مهربانی دل سوزی کنم، و در نبودشان به آنان ابراز دوستی کنم، و خیرخواهانه به دوام نعمت آنان علاقه مند باشم و آنچه را بر خویشان خود لازم می دانم، برای آنها نیز لازم بدانم و هر چه را برای نزدیکان خود رعایت می کنم، در مورد آنها نیز رعایت کنم».

کریم پرده پوش

امام سجاد علیه السلام در بخشی از صحیفه سجادیه به مسئله پرده پوشی خداوند این گونه اشاره می فرماید: «پروردگارا!... چه بسیار عملی که نهی کردی و ما انجام دادیم و بسا امری که ما را بدان آگاه کردی و ما از آن تجاوز کردیم، و چه بدی هایی که به جا آوردیم و چه خطاهایی که مرتکب شدیم، در حالی که تو بدان ها آگاه بودی، بدون اینکه دیگران ببینند. تو بیش از هر کس دیگری می توانستی آنها را آشکار کنی، [ولی] عافیتت در مورد ما، خود حجاب دیدگان آنها و سدّی در برابر گوش آنان گردید.» در ادامه همین نیایش، پیشوای معصوم علیه السلام ، وظایف بندگان را در مقابل پرده پوشی پروردگار کریم چنین بیان می کند:

«پس همین پرده پوشی خود از عیب های ما و پنهان داشتن رازهای درونی ما را، برای ما پند قرار ده، به گونه ای که ما را از بدخویی و به جا آوردن گناه باز دارد و به سوی توبه ای که محو کننده گناهان است بکشاند و به سوی راه پسندیده رهسپار سازد».